Ngày đầu đánh Pháp ở cao su miền Đông Nam Bộ
Ngày 23 tháng 5, anh Lê Đức Anh xuống gặp anh Khương ở Quản Lợi. Còn bên này Xa Cam, Xa Cát, Xa Trạnh (Quận lỵ là Hớn Quản) có anh Trung lên. Tập hợp lại đi biểu tình, kéo nhau rầm rộ đi bắt, nhốt Tây. Lúc đó tôi còn nhỏ thì chỉ chạy theo.
Cũng trong ngày, anh Trung đến tuyên bố cách mạng và thành lập Giải phóng quân. Anh Trung chia hai lực lượng: Cảm tử quân thì đi đánh giặc, số còn lại giữ địa phương. Dân cũng hăng hái tham gia gọi là Việt Nam mới.
Ba giờ chiều nay (25-3-2003 ) tôi xin đến thăm anh Lê Đức Anh. Tôi báo tin: tôi đã tìm được cháu anh Nhuận và làm việc với Tỉnh uỷ Bình Phước để làm thủ tục truy tặng liệt sĩ cho anh Nhuận. Tôi là người được anh Anh giác ngộ và dìu dắt. Sau khi tôi được kết nạp Đảng, anh Anh chỉ đạo tôi hoạt động trong phong trào công nhân cao su; anh Nhuận là người mà tôi vận động, giới thiệu với tổ chức, anh chiến đấu dũng cảm, hy sinh đã lâu nhưng bây giờ mới làm xong các giấy tờ xác minh cần thiết để đề nghị truy tặng liệt sĩ. Vừa rồi tôi lên tỉnh Bình Phước làm việc này. Lên đó tôi dự đám giỗ anh Tỵ hy sinh ở trận đánh cầu Bếc Súc.
Cũng tại Bình Phước, tôi đã tìm được bốn, năm anh em người dân tộc Stiêng hồi đó xung vào đơn vị Việt Nam mới do anh Lê Đức Anh tổ chức và chỉ huy. Gặp được anh Khang, phân đội phó, anh Tư Nhíp (hồi kháng chiến chống Pháp anh Nhíp ở Xa Cát lo gạo, kho tàng về cho mình), gặp chị Út Đỏ từng vào Xa Cát vận động bà con thu gom, anh Mỳ và anh Ngân (công an). Hồi đó phải ăn cơm khô vì nó không cho nấu cơm, mà lấy cơm về hấp lại. Đồng đội chiến đấu cũ gặp nhau, ngồi bồi hồi nhớ lại chị Nhi vợ anh Nhu (cả hai người đã hy sinh, chị hy sinh ở chiến khu Đ). Trên Bình Phước hiện còn Sáu Sang, Ba Phước; còn Lê Văn Bốn em ruột của anh Tỵ thì hiện ở Lộc Ninh.
Chúng tôi nhớ rằng đánh Hớn Quản, Xa Cam, Xa Cát, xong về mới thành lập chi đội. Buổi làm mít tinh anh em đắp một mộ đất tại Tân Khai. Hôm làm lễ thành lập, anh Lê Đức Anh mặc bà ba, có quận giấy tròn ở túi quần, anh cứ đi tới lui suy nghĩ để lên phát biểu.
Sau khi bị ta đánh Xa Cát, quân Pháp mới quay lại đánh và đốt Tân Khai. Chúng bắt được và chặt đầu anh Chín Thu. Gạo nó đổ xuống giếng, mấy hôm sau ta quay về vớt lên đã thối nhưng phải phơi để nấu ăn, không ăn thì chết đói. Lúc đó tôi và anh Sáu nằm ở ngoài chòi.
Còn chuyện ta cử người đi đón số anh em ở Thái Lan về. Một bộ phận đi lạc đường nên chỉ đón được ít người, do anh Duyệt phụ trách (anh Duyệt là đảng viên hoạt động ở Thái Lan), anh có mang theo hai, ba khẩu súng cacbin về.
Giai đoạn anh Sáu Nam ở Lộc Ninh, anh kết nạp Đảng ông Cứng (lái xe), ông già Tỵ, ông Ba Đèn, ông Phước, ông Lộc (người làm thợ nguội, người bưu điện).
Trong Chi bộ Đảng cao su đã nói truyền miệng: nước Nam ta có một người rất giỏi, không phải là Bảo Đại mà người đó đang đi khắp thế giới để vận động các nước giúp chúng ta. Đó là ông Nguyễn Ái Quốc.
Tôi không thể quên hồi đó, đôi giày bát kết của anh Anh đi mãi rách ra rồi. Đi trong rừng vấp vào cây chảy máu, băng lại, đi lại vấp vào đá lại chảy máu. Anh bảo - Thôi cứ đi kẻo không kịp họp. Có lần đói quá, mua được quả trứng và một cái bánh tráng. Về đến suối luộc trứng cắt đôi, hai người cuốn nửa quả trứng vào bánh tráng, ăn xong ngủ lấy sức mai đi. Có những anh em hy sinh vì bom đạn địch, có những anh em chết vì sốt rét, chôn ở rừng cao su, về sau cũng không tìm được. Nhiều anh em hy sinh về sau không tìm được thân nhân vì hồi đó anh em từ các miền quê đến, thấy quân Pháp xâm lược, bắn giết thì cứ tình nguyện sung vào đơn vị võ trang gần nhất, rồi cùng nhau xông ra đánh giặc. Có chị tên Liên chết, vì giặc càn tới, anh em chưa kịp chôn, tạm để chị bên bờ suối nơi bãi trồng rau rồi lao ra đánh giặc đã, khi trở về thì hổ tha mất xác, Trung đội của Bẩy Quỳ có mấy người Nhật tự nguyện đầu quân, về sau cũng hy sinh hết. Trong đó có anh Xa Cai lấy được chị Quỳ có con, giờ chị Quỳ còn sống, anh ấy sau cũng hy sinh.
Tổ liên lạc của chi đội có bốn người tên là Bề, Quê, Hơn, Ron, có thư từ gì thì tổ này chuyển giữa anh Anh và anh Năm Thi. Về sau bốn anh này cũng hy sinh, những năm vừa qua anh em đi tìm hoài nhưng không thấy hài cốt.
Hôm rồi tôi còn gặp được anh Nguyễn Đình Kính, anh Kính của Bến Cát, chứ không phải Kính bị ông Nguyễn Bình "xử" đâu. Rồi gặp được cả các anh: Khiêm, Chủ, Nại đều là các thành viên của Chi đội 1 năm xưa. Tôi còn sưu tầm được tấm ảnh anh Lê Danh Cát đánh đoàn xe lửa được thưởng Huy chương do anh Bẩy Cọp trao.
Đại tá Thái Quang Sa
Sách Bảo vệ, xây dựng và đổi mới đất nước