(Lược ghi bài nói chuyện của Chủ tịch nước Lê Đức Anh trong dịp đến thăm Viện Lịch sử quân sự Việt Nam, sáng ngày 18-5-1996)

Tôi tới thăm Viện Lịch sử quân sự Việt Nam trong dịp các đồng chí đang chuẩn bị kỷ niệm 15 năm ngày thành lập Viện và ngành Lịch sử quân sự. Trong những năm qua, các đồng chí đã làm được một khối lượng lớn công việc, đã xuất bản được nhiều công trình khoa học có giá trị, như: "Sự nghiệp và tư tưởng quân sự của Chủ tịch Hồ Chí Minh"; "Lịch sử Quân đội nhân dân Việt Nam; "Lịch sử cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp"; "Lịch sử cuộc kháng chiến chông Mỹ, cứu nước"; Lịch sử nghệ thuật chiến dịch Việt Nam"; "Kế sách giữ nước thời Lý- Trần"; "Phương pháp luận lịch sử quân sự"... và các công trình cấp Nhà nước: Một số vấn đề chỉ đạo chiến lược qua 30 năm chiến tranh giải phóng; Những kinh nghiệm về quốc phòng - an ninh trong lịch sử dân tộc... cùng gần 100 số Tạp chí Lịch sử quân sự giới thiệu kết quả nghiên cứu khoa học và gợi mở nội dung mới cho công tác nghiên cứu, góp phần giáo dục truyền thống cho lực lượng vũ trang.

Các đồng chí còn làm tốt công tác thu thập, hệ thống hoá, bảo quản tư liệu; đào tạo bồi dưỡng cán bộ chuyên ngành, giúp đỡ, hướng dẫn các đơn vị, địa phương tổng kết chiến tranh và biên soạn lịch sử quân sự trong 30 năm chiến tranh giải phóng. Viện Lịch sử quân sự đã góp phần rất quan trọng vào việc viết lịch sử dân tộc. Thực tiễn trên đây đã khẳng định vai trò, vị trí của Viện Lịch sử quân sự và của ngành Lịch sử quân sự đối với xã hội. Các đồng chí đã có nhiều cố gắng, hoàn thành tốt nhiệm vụ vẻ vang được giao phó. Tôi nhiệt liệt biểu dương khen ngợi các đồng chí.

Lịch sử suốt mấy ngàn năm của dân tộc ta, nhất là trong 50 năm qua là lịch sử đấu tranh giành và giữ độc lập. Đây là kho báu được đổi bằng mồ hôi, xương máu và trí tuệ của biết bao thế hệ người Việt Nam ta để lại cho đời sau. Các đồng chí cần sưu tầm, ghi chép lại một cách đầy đủ, có hệ thống để trên cơ sở đó, các thế hệ ngày nay và mai sau rút ra những bài học bổ ích, không ngừng tăng cường xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa thân yêu của chúng ta.

Tuy nhiên, dù có cố gắng hết sức các đồng chí cũng chỉ có thể tổng kết biên soạn được một phần nhỏ so với chiều dài lịch sử mà thôi. Lịch sử diễn ra chỉ một lần nhưng viết lịch sử thường phải làm nhiều lần. Các thế hệ mai sau sẽ tiếp tục tổng kết nghiên cứu, phân tích... Muốn vậy, phải để lại những tư liệu phong phú, xác thực, có độ tin cậy cao. Nếu đời sau không có cứ liệu đầy đủ thì làm sao lý giải được tại sao chỉ trong một quãng thời gian ngắn Quang Trung- Nguyễn Huệ lại có thể hành quân thần tốc ra Thăng Long, quân số tăng gấp đôi, chất lượng vẫn tinh nhuệ và đánh thắng quân Thanh đông gấp nhiều lần.

Cần ghi lại từng chiến dịch, từng trận đánh, cả thành công và thất bại, làm nổi rõ nguyên nhân thành bại của từng trận đánh, và cái hay cái dở trong từng trận là gì?

Người cán bộ làm công tác nghiên cứu lịch sử quân sự phải có kiến thức về triết học để đánh giá phân tích cho đúng, có kiến thức lịch sử để viết cho trung thực và có kiến thức về văn học để viết cho truyền cảm. Phải thật sự say sưa yêu nghề, có thái độ lao động Khoa học nghiêm túc, cẩn trọng, có tâm hồn trong sáng, luôn luôn có ý thức bồi bổ trau dồi kiến thức để đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ. Cần cải tiến cách viết sao cho ngắn và hấp dẫn, dễ đi vào lòng người, nhất là đối với thế hệ trẻ. Một bộ phận người viết và bạn đọc hôm nay đã trải qua binh lửa chiến tranh nên dễ dàng cảm nhận được lịch sử giai đoạn vừa qua, song làm sao để các thế hệ mai sau cảm nhận được cái hào khí của non sông, ý chí và sức mạnh của dân tộc và những hy sinh to lớn mà nhân dân ta đã trải qua trong những năm kháng chiến chống xâm lược để họ mãi mãi tự hào và kế thừa, phát huy mới là việc khó. Rõ ràng, chúng ta còn phải cố gắng rất nhiều mới đáp ứng được.

Tương lai đất nước thuộc về thế hệ trẻ. Quá khứ, hiện tại và tương lai cùng một dòng chảy. Muốn đổi mới thì phải kế thừa di sản quý báu của quá khứ. Nhân dân ta, đặc biệt là thanh niên rất say mê lịch sử, thích tìm hiểu quá khứ và luôn luôn hướng tới những đỉnh cao tốt đẹp: Những tấm gương yêu nước thương nòi, sẵn sàng hy sinh vì đại nghĩa của dân tộc, tài thao lược của cha ông và những tài năng trẻ tuổi trong lịch sử luôn luôn có sức hấp dẫn đối vối họ. Lịch sử quả là một ngưòi thầy vĩ đại đối với mọi thế hệ. Tiếc rằng công tác giáo dục lịch sử nói riêng, khoa học xã hội và nhân văn nói chung đối với thanh niên học sinh chưa được chú trọng đúng mức. Bác Hồ đã từng viết trong cuốn Lịch sử diễn ca, mở đầu bằng hai câu:

Dân ta phải biết sử ta
Cho tường gốc tích nước nhà Việt Nam.

Là người dân của một nước nhất thiết phải hiểu rõ nguồn gốc, truyền thống và bản sắc của dân tộc mình để ngày càng gắn bó máu thịt với quê hương đất nước, với đồng bào của mình, không ngừng kế thừa và phát huy tinh hoa tốt đẹp của quá khứ để bảo vệ và xây dựng đất nước.

Yêu nước, thương nòi, phụng sự đất nước phải là trách nhiệm hàng đầu của mỗi công dân đối vối Tổ quốc. Ta đã từng đau nhói tim gan mỗi lần dở lại những trang sử nước mất nhà tan và cũng đầy tự hào phấn chấn trước những chiến công hiển hách của Trần Hưng Đạo, Lê Lợi, Quang Trung... Nếu giờ đây chúng ta chỉ đào tạo những cán bộ kỹ thuật đơn thuần, theo kiểu rập khuôn máy móc mà không trang bị cho họ những tri thức cần thiết về chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, khoa học xã hội và nhân văn về lịch sử, thì chúng ta chỉ có thể đào tạo các nhà kỹ thuật giỏi, không có được lớp thanh niên đủ khả năng làm chủ tương lai của đất nước, những nhân tài về hoạt động chính trị, về tổ chức xã hội cho đất nước khó có thể xây dựng được một xã hội dân giàu, nước mạnh, công bằng, văn minh theo định hướng xã hội chủ nghĩa mà Đảng, Bác Hồ và nhân dân ta đã lựa chọn. Đây là vấn đề lớn có tính chất sống còn đang đặt ra mà chúng ta phải đặc biệt quan tâm.

Từ lâu rồi, người dân Việt Nam khi đi học đều rất thích học và mê lịch sử. Là người Việt Nam thì phải biết lịch sử nước nhà và lịch sử thế giới. Nhưng gần đây lại có hiện tượng trong lớp thanh niên không tha thiết đọc và nghiên cứu lịch sử. Vậy tại sao lại có hiện tượng này? Đây là một sự suy thoái về tư tưởng cần được làm rõ. Nguyên nhân cửa hỉện tượng này chúng ta phải tìm hiểu và khắc phục cho bằng được, mà trước hết ngành Lịch sử phải, tìm hiểu và chỉ ra.

Có nắm được toàn bộ tiến trình lịch sử dựng nựớc và giữ nước của dân tộc với tất cả thăng trầm của nó thì mới thấm thía giá trị đích thực của bài học độc lập, tự chủ. Nhờ có tinh thần độc lập tự chủ mà dân tộc ta trường tồn và giữ được bản sắc của mình, không bị nước lớn thôn tính. Giữ vững độc lập tự chủ, kiên quyết bảo vệ những lợi ích sống còn dài lâu của quốc gia dân tộc phải trở thành ý thức nhạy bén và thường xuyên của mỗi công dân và toàn thể cộng đồng. Hợp tác làm ăn với nước ngoài để phát triển đất nước, nhất là trong thời cơ vận hội hiện nay là một điều cần thiết. Song, không thể vì lợi ích trước mắt mà bị lệ thuộc, làm phương hại đến lợi ích căn bản lâu dài của đất nước, để lại những hiểm hoạ khôn lường cho hậu thế. Với thái độ khoa học, khách quan, thực sự cầu thị, chúng ta không chỉ nghiên cứu các giai đoạn phát triển rực rỡ, những chiến công oanh liệt mà cần tìm hiểu cả nguyên nhân, bài học dẫn đến sự suy thoái, thậm chí mất nước đã từng xảy ra trong lịch sử dân tộc.

Thực tiễn lịch sử chống ngoại xâm của dân tộc đã để lại cho ta nhiều bài học quý báu. Để đánh bại các cuộc tiến công xâm lược từ bên ngoài, cần chủ động chuẩn bị cho đất nước trong thời bình về mọi mặt, cả về thế trận và lực lượng, sẵn sàng chiến đấu và đủ sức đánh lâu dài để làm thất bại mưu đồ đánh nhanh, thắng nhanh của địch. Điều bất lợi nhất đối với kẻ đi xâm lược là phải đối phó một cách lâu dài trên đất của đối phương. Đương nhiên, khi có điều kiện thuận lợi cần nhanh chóng chớp thời cơ nỗ lực xốc tới giành thắng lợi.

Lịch sử là tổng hoà của các mối quan hệ phức tạp, đan xen nhau, tác động lẫn nhau. Người viết sử phải biết vận dụng chủ nghĩa duy vật biện chứng, duy vật lịch sử bằng các cứ liệu xác thực cần lý giải một cách khoa học và thoả đáng các mốỉ quan hệ về nhân - quả, tất yếu - ngẫu nhiên, vai trò của quần chúng và cá nhân trong lịch sử..., góp phần làm sáng tỏ chân lý.

Mọi suy nghĩ và hoạt động của Chủ tịch Hồ Chí Minh và Đảng Cộng sản Việt Nam luôn luôn vì lợi ích của dân tộc, của nhân dân lao động, cho nên đã huy động được sức mạnh của dân tộc, của nhân dân lao động đánh bại những kẻ thù xâm lược lớn mạnh và hung bạo. Đó là bài học lịch sử vô cùng quý báu mà đời đời phải ghi nhớ và làm theo; không để cho vì một lý do nào đó mà xuyên tạc, bóp méo lịch sử. Nhất định chúng ta phải xây dựng được một bộ sử trung thực, phong phú, góp phần xứng đáng vào sự nghiệp không ngừng tăng cường sức mạnh mọi mặt của Tổ quốc.

Chúc các đồng chí làm tốt hơn nữa trọng trách vẻ vang mà Đảng, Nhà nước và quân đội giao phó!